Uma lisan

Monday, December 3, 2012

Uma Lisan
                                        Istoria Uma Lisan "Mane Pat" Oat Kabuke Rita Bou 



Banhira koalia kultura Timor Leste, ninia baziku maka Uma Lisan, ka Uma Lulik, ka Uma Adat.
Molok tempu hahu konta, molok ema hahu moris iha rai Timor Leste, Uma Lulik mak sai baze ba kultura. Igreja katolika mai ikus. Misionaris Portugal foin lori mai iha tinan 1511.
Simbolu sacral rua nee, Uma Lulik no Igreja, sai ona baze ba kultura ema Timor Leste. Simbolu rua nee kesi hamutuk ona, sai ona isin ida, abut ida. Susar atu fahe. Abut metin ona.
Hanoin ba klean nian, tuir ema Timor Leste nia fe, Uma Lulik rekonhese nudar “Igreja Natureza” nian, ne’ebe ejisti desde tempu Adao no Eva hahu. EjistensiaUma Lulik  laos tamba hanaran: Uma Lulik. Nia lulik, laos tamba oho karau, fahi, manu,  no bibi hodi halulik maibe bazea ba dalan los no moris rohan laek: “Domin Lalehan”. Signifika katak, ema Timor Leste la hanai no hahi ba fatuk, ai  no bee matan. Maibe hahi no hanai Maromak. Kada Uma Lulik iha rai ida nee, sempre iha ninia bee matan lulik, aihun lulik no fatuk lulik.
Fatin lulik hirak nee, banati tuir sira nia avo (mane ka feto) ne’ebe uluk hetan espirito natureza (karunia dari penguasa alam raya) hetan bee matan, hetan espirito natureza hodi ha’rii Uma Lulik. Bainhira atu mate, sira avo hada hela fatuk iha bee matan, iha aihun no iha fatuk leten, depois tau fatuk kabuar-kalebak iha leten. Fatuk kabuar nee signifika nudar altar ou mesbah sakrafisiu nian. Katak, bainhira ‘ain fuan-liman fuan’ (jerasaun husi avo sira) hetan susar ruma, moras ruma, problema ruma, ka hadia sira nia Uma Lulik ruma, sira tenke ba halo sakrafisiu ba fatin lulik ne’ebe sira nia avo tau hela. Katak “Imi mai tunu/halo sakrafisiu iha fatin ne’e, hau husi neba (mundu seluk) hatene ona no sei haraik rahun diak ba imi para moris buras”.
Ne'e duni prezensa Uma Lulik iha kultura ema Timor-Leste, la quallker. Maibe reprezenta religiaun ida husi tempu Adao-Eva kedas. Husi Maromak nia ukun fuan 10, ejistensia Uma Lulik iha tatanan kultura ema Timor Leste katak, Uma Lulik mak kaer poder tomak ba ukun fuan 3 husi Maromak nia ukun fuan 10. Ukun fuan ba dala tolu nee dehan, “Respeita O nia Avo no Beiala sira, O nia inan aman, para O moris naruk iha mundu”. Tamba nee Uma Lulik no avo lulik, mate nian sira, ema Timor Leste konsidera nudar “Maromak Segundu”. Jerasaun ne’ebe maka fuik husi Uma Lulik, la respeita ninia inan aman, avo no beiala sira, maka avo sira sei “Silu Tohar hanesan silu tohu, sei Taa-Fera hanesan taa hodi”. Tamba nee hakarak moris naruk iha mundu, labele hasoru Maromak Segundu!.
Bazea ba perspektivu ida nee, maka kultura ema Timor Leste, la adora fatuk, ai, no bee matan, maibe adora Maromak liu husi sira nia avo ne’ebe uluk simu espirito lulik husi Maromak. Bele dehan, avo ne’ebe halo hela fatin lulik ka halulik bee matan, tau fatuk iha aihun sai nudar lulik, para sai fatin sakrafisiu ba beioan sira, sira nee ita bele dehan: Profeita (nabi). Tamba nee, ho forsa espirito ne’ebe sira iha, bainhira sira tau hela fatuk ruma iha bee matan lulik, iha aihun ida, ka tau iha fatuk butuk ida nia leten, sira dehan: ‘Lulik, ya Lulik ona’.
Istoria konaba misterio ida nee, kezerke kada uma lulik, istoria ida nee iha hotu. Jerasaun iha uma lulik ida, bainhira ba halo sakrafisiu iha fatin lulik, sira hamulak temin deit: “Nai Manas Waik/Wain, Nai Luli Waik. Iha Leten Ass ba. Iha Fitun Leten-Fulan Leten, Lolo Liman La To’o-Bi’i Ain Lada
Banati ba kontekstu hirak ne’e mak, Uma Lulik Mane Pat Oat Kabuke Ritabou (Suku Ritabou, Sub Distritu Maliana) moris. Lian kemak nian dehan: Mane Pat, Tetun nian dehan: Mane Hat. Uma nee hanaran: Mane Pat tamba sira nia avo Mane Nain Hat mak ha’rii. La hatene los, ha’rii kumesa tinan hira. Jerasaun uma lulik ida nee fiar deit katak, sira nia uma lulik ninia otas rihun ba rihun ona.
Istoria Uma Mane Hat, laos iha deit Mane Pat Oat Kabuke Ritabou, maibe fatin seluk mos iha. Hanesan Leohito Balibo mos iha Uma Mane Hat, iha Laclubar Manatuto mos iha Uma Mane Hat, iha Sub Distritu Raihat, Distritu Belu, NTT, Indonesia, mos iha Uma Mane Hat. Naran Mane Hat Tohe. Tuir istoria tempu avo nian, entre uma Mane Hat hirak nee iha relasaun, maibe ikus mai, to’o ohin loron, relasaun istoria entre sira lakon. Maibe ita bele fiar katak, hun abut entre sira ida deit. Fundador husi avo Mane Hat duni. Sira moris husi aman ida-inan ida, maibe uma Mane Hat ida ne’ebe maka hun-abut lolos, ate agora seidauk hatene.
Uma Mane Pat Oat Kabuke Ritabou, Maliana, iha dutrina maka’as ba ninia jerasaun ka membru familia Mane Pat Oat Kabuke. Dutrina maka’as liu mak konaba unidade ba familia, unidade ba siklu social, sira ne’ebe hanesan Relijiosu, Agrukultura, Sosial Ekonomia, Seguransa, liliu ba iha serimonia ne’ebe iha relasaun ho lia moris ka lia mate hodi tau koidadu ba sasan husi beiala sira.
Timor Lorosae riku ho kultura no uma lisan oi-oin ne’ebe Bei Ala sira husik hela ba Jerasaun ba jerasaun atu kuntinua  halulik sasan lulik ne’ebe sira tau hela.
Uma lulik mane ha’at mai husi maun alin, nain ha’at ne’ebe iha ona husi Avo Bui- Bere. Iha momentu ne’e kedas oan nain ha’at komesa hari uma lulik Mane Pat.Uma lulik Manepat fahe ba oin rua, maka uma mane no mane foun. Bainhira iha serimonia adat ba iha Mane Pat. Uma mane mai tenke lori fahi, fos, ho biscuit. Husi Mane foun mai lori hoBibi,osan,tua,nosigaru.
Bainhira koalia kona ba koremeta, point premeiru, halao serimonia ritual uma mane, fila tenki fo osan, no Bibi kada Uma Mane. Bibi ida ho osan tuir kbit deit. Nune’e mos ba Mane foun, bainhira serimonia ritual hotu Mane Foun  lori fila na’an.
Agora dadauk adat ne’ebe hari husi, Avo Bui Bere tau hela sasan lulik ba jerasaun ba jerasaun ikus liu maka, Avo Delfina Pereira (60), ho nia kaben Jose Lopes (matebian), ho nia oan nain walu maka hanesan, Tresinha, Agusto, Miguel, Domingos, Celina, Erena, Felicidades, ho Martinho mak hein uma lulik Mane Pat Oat Kabuke Ritabou.

Share this article :

0 comments:

Blog Hametin Ita Nia Kultura
 
 
Support : Culture Of East Timor | Viegas Fo'o Template | Blog Hametin Kultura
Copyright © 2012. Kultura Timor - Leste - All Rights Reserved
Template Created by Viegas Fo'o | Blog Hametin Kultura Viegas Fo'o