In Memoria Dr. Francisco Xavier do Amaral

In Memoria Dr. Francisco Xavier do Amaral, 1933-2012 

 Avo Xavier ba Ona “Xavi Kablaki” Fo ba See

*Husi: Helio Freitas

Saudozu Dr. Francisco Xavier do Amaral lider histórico iha prosesu luta ba libertasaun nasional Timor-Leste, hahu husi involvimento politika iha Partido ASDT (Associacäo Social Democratica Timorense) loron 20 fulan Maiu 1974 depois muda-naran ba Partido Fretilin (Frente Revolucionariu de Timor-Leste Independente) iha 11 Setembru 1974 tinan hirak liuba.

Biografia proklamador Dr. Francisco Xavier do Amaral haktuir katak saudozu moris iha Sub-distritu Turiscai Distritu Manufahi loron 3 fulan Dezembru 1933. Saudozu oan mane ikun husi maun-alin nain 5 husi aman Afonso Gregorio Mesquita no inan Auria Mendonca R. Pereira.

Saudozu hahu ninia eskola husi eskola primaria Ainaro 1947 to’o estudu teologia no filosofia iha Seminariu Maior Macau husi tinan 1955-1963.

Fila husi estudu filosofia Macau saudozu hahu servisu hanesan mestri iha semináriu maior Dare hanorin lían Latina husi tinan 1964-1966. Hanesan mestri iha escola too nia rohan iha tinan 1972 iha escola Ensinu Sekundaria Liceu Dili hanorin lían Portugues.  Iha tinan 1972-1975 saudozu servisu hanesan funcionariu publiku ba estado Ultra Marino Português iha Alfandega Dili.

Informasaun barak kona-ba Avo Xavier iha atual ne’e barak liu liga kona-ba buat rua; ida kona-ba ba edukasaun no seluk  fali kona-ba politika. Iha edukasaun buat rua ne’ebe maka avo Xavier halao iha tempu pasado maka hanesan hanorin iha eskola formal ne’ebe temi iha leten no mos edukasaun non formal. Sistema edukasaun iha diskriminasi tan ne’e maka nia harii eskola iha nia uma hodi hanorin aluno sira ne’ebe maka hetan diskriminasaun iha eskola formal. Husi ne’eba avo Xavier komesa kritika makaas estado no hetan simpati husi ema sira ne’ebe maka hela iha Díli no mos husi fatin seluk. Kritika ne’ebe maka nia halo fo ameasa ba boletin Seara Igreija nia tanba nia hakerek artigu ida hodi kontra estado iha momentu ne’eba.[1] Iha edukasaun non formal ne’e loke ema nia hanoin oinsa luta hasoru kiak no mukit. Liliu hasoru kolonialismo sira iha tempu pasado. Saida maka avo Xavier hanorin maka nia dehan katak ema ida-ida iha xavi rasik hanesan osan mean ida hodi halao knaar iha ita nia vida tomak wainhira ita sei moris. Xavi ne’ebe maka avo Xavier temi maka ita nia liman fuan sanulu.

Iha sociedade balun ne’ebe mak komprende sala avo Xavier nia liafuan katak “katuas Xavier kaer hela Xavi Kablaki nia, no wainhira maka nia bele loke Kablaki hodi hasae riko soin iha foho ne’eba.” Mitos ida ne’e hau rona kleur ona antes hau kuinese diak Avo Xavier  tinan 1994 iha Jakarta. Saida mak aprende husi avo Xavier kona-ba prosesu luta ba ukun rasik-an nia la uza liafuan politika ne’ebe maka as hodi koalia. Maibe nia fo hanoin deit atu luta ba ukun rasik-an, nia halo komparasaun ida. Ezemplu fatuk boot ida, bele toos oinsa maibe kuandu fatuk ne’e be’e-turu hela deit iha leten, loron ida fatuk ne’e sei nakfera. Komparasaun ne’ebe mak avo Xavier halo sai duni realidade. Hanesan rai Timor-Leste ne’ebe maka iha tempu ne’eba sempre habokon hela ran no mata-wen husi mártir sira,  rezultadu mak ohin loron ita bele hetan ukun rasik-an. Mesmu  ke iha ukun rasik-an ida ne’e populasaun barak mak sira nia matan wen sidauk maran hanesan avo Xavier koalia iha TVTL.

Karik iha tinan 2000 ho 2001, hau ho kolega Afonso Caldeira, Avo Xavier nia subrinu ami rua ba vizita kolega ne’e nia tia balun iha Bidau Raihun, tia ne’e konta hela história kona-ba avo Xavier. Tia ne’e dehan katuas Xavier ne’e kaer hela ‘Xavi Kablaki nia’, mais la-hatene los bainhira maka katuas Xavier bele loke foho Kablaki hodi hasae riko soin iha foho ne’e. Rona ida ne’e hau hanoin hikas kona-ba sorumutu ho Avo Xavier nia uma iha Cijantung, Jakarta. Fatin ida ne’ebe mak Timor-oan barak halibur hamutuk ho Avo Xavier no rona saída mak nia koalia liliu kona-ba esperiencia ne’eba mak nia halao antes militar Indonezia sira invade Timor-Leste. Iha nia uma iha Cijantung, Jakarta ne’e sai hanesan sentru ida hodi halibur Timor-oan sira ne’ebe mak servisu iha Jakarta, Jawa no mos estudante balun iha Jakarta-Bandung. Iha avo Xavier nia uma ne’e iha diskusaun barak no ikus mai harii organizasaun rua hodi partisipa iha prosesu politika iha Indonezia no mos iha Timor. Organizasaun rua ne’e mak Moris Dame (1994) membru sira maioria husi trabalador sira ne’ebe mak servisu iha Jakarta, Jawa no Frompetil (1998) membru husi estudante no mos juventude inklui mos trabalador sira. Avo Xavier mos partisipa iha diskusaun hamutuk ho organizasaun Solidaridade Indonezia ne’ebe maka fo suporta ba luta Timor-Leste, hanesan FORTILOS no SOLIDAMOR hodi koalia kona-ba problema atual timor nian iha tempu pasado liuba. Avo Xavier mos fo ninia hanoin no kontribuisaun kona-ba Sahe Institut ne’ebe maka hari’i iha Jakarta tinan hirak liuba.

Katak saída maka avo Xavier koalia liu-husi edukasaun non formal ne’ebe maka tia ne’e rona ho tia no tiu selu-seluk rona hanesan mehi ida ba dalan ukun rasik-an. Katak xavi ne’ebe maka Avo Xavier temi iha leten hanesan esperansa  ida hodi hare ba oin dalan liberdade no lakohi atu sai atan tan ba ema ida ka ba nasaun seluk. Ita bele hamrik mesak oinsa uza ita nia liman fuan sanulu ne’e hodi servisu ba ita nia an-rasik. Ida ne’e mak liafuan xavi husi avo Xavier, no laos xavi hodi loke foho Kablaki.

Iha parte politika nian nakunu ho história. Iha politika história rua ne’ebe maka rai hela mai ita kona-ba prosesu luta Timor-Leste mak hamutuk ho Fretilin hanesan prezidente partido no sai autor ba proklamasaun RDTL iha loron 28 Novembru 1975 liuba. Antes too iha história kona-ba proklamasaun iha konflitu partido ne’ebe maka Partido UDT (Uniao Democratica Timorense) hahu iha 11 Agustu 1975 no kontra golpe iha 20 Agusto 1975 Avo Xavier la-halo asaun ruma iha momentu ne’eba.

Hanesan avo Xavier nia liafuan ikus ne’ebe mak ita rona iha TVTL katak timor-oan hotu husi Loromunu-Lorosae sira mesak hau nia oan no bee-oan hotu. Saida maka avo Xavier koalia ne’e nia hahu pratika ona iha konflitu partido hanesan temi iha leten. Katak kuandu Fretilin manan iha kontra golpe hasoru partido UDT, ema atus ba atus mak sai dadur ba Fretilin iha Dili, hanesan iha Museum, Taibessi, Comarca Balide no PSP (Policia Seguransa Publiku) Mercado Tuan nia sorin. Alende iha Dili dadur barak mos kastigo iha território timor laran iha tempu ne’eba. Dadur sira iha Aileu, ne’ebe mak Avo Xavier kuinese nia hasai dadur sira ne’e no ba hela ho nia iha Erbisa, Adão Mendonça, delegadu Fretilin iha Aileu nia uma.

Mateus Soares husi Suku Orana, Turiscai Distrito Manufahi iha audensia publiku CAVR tinan 2003 liuba haktuir katak iha tempu golpe militante Partido UDT husi suku Poholau, Sub-distritu Turiscai no suku Fatumakerek Sub-distrito Laclubar, Manatutu asalta iha Turiscai resulta ema balun mate no mos sunu populasaun nia uma iha fatin ne’eba. Avo Xavier hanesan Prezidente Fretilin nia harii delegasaun ida husi militante partido Fretilin hamutuk ema 11 hodi kontatu ho militante partido UDT sira iha Poholau no Fatumakerek atu buka dalan oinsa bele servisu hamutuk atu hapara konflitus. Maibe delegasaun militante Fretilin ne’ebe maka lidera husi Geraldo Barbosa ne’e hetan tortura husi simpatisan UDT iha suku Poholau, no ikus mai delegasaun ne’e lori ba uma lisan ida iha rai Samoro iha suku Fatumakerek no nain 8 mate kedas iha fatin no nain 3 halai  sai hodi salva an inklui Mateus Soares ne’ebe fo sasin ba CAVR.

Politika ida ne’ebe maka avo Xavier halao ne’e, politika kona-ba pás no estabilidade nian. Mesmu iha tempu ne’eba mosu problema oioin hanesan iha tinan 1977-1978 avo Xavier mos sai dadur Fretilin nian iha Aikurus Remexio.  Torturas ne’ebe maka nia hetan iha ai-laran husi ninia partido rasik hanesan pitar boot ida ba ninia isin lolon rasik. Too agora laiha justifikasaun husi estado kona-ba problema ida ne’e.  Laos Avo Xavier deit maka hetan tortura husi Fretilin iha ai-laran maibe mos ema barak ne’ebe maka mate tanba deit depende ba ukun rasik an iha prosesu luta ba libertasaun nasional. Hanesan Aquiles Freitas husi Quelecai ho nia groupu no mos José da Silva ne’ebe maka uluk Fretilin fo fiar ba nia hodi asalta tropaz português iha kompania Aileu iha tinan 1975. Laiha justifikasaun kona-ba ida ne’e. Iha doutrina politika mate ka moris ukun rasik-an,  los duni,  maibe prosesu mate ne’e persiza justifica.

Konfrontasaun avo Xavier ho Fretilin iha ai-laran hanesan propaganda boot ida ba Otonomista sira wainhira partisipa iha diskuti kona-ba livru Dr. José Ramos Horta atual Prezidente RDTL ho titul Funu versaun lian Indonezia iha Jakarta, Octavio Osorio Soares hamutuk ho Dr. Marty Natalegawa atual Ministru Negocio Estrangeiru Indonezia hanesan narador ba livru ne’e hateten katak hau nia tiu Xavier do Amaral hanesan vitima husi Fretilin iha Ai-laran. Avo Xavier mos hanesan narador hotu iha momentu ne’eba hodi hatan katak “hau sai vitima ba Fretilin maibe Hau Nafatin Fretilin”[2]. Iha intervista ida ho Radio Nederland avo Xavier hateten katak “Fretilin ne’e hanesan ita toba iha história dezastre”, katak Fretilin iha poder ligitimasi politika iha susar no Moruk (pahit-getir) ba história luta Timor-Leste nia[3].  Mesmu terus ba Fretilin maibe nia mos hadomi los Fretilin. Idologia ne’ebe maka kuda ona iha Avo Xavier nia ulun katak “ami hanesan Yesus ne’ebe maka servisu hamutuk ho povu iha base” hanesan habelar servisu Fretilin nia ba ema sira ne’ebe maka sira hasoru iha tempu liu-ba[4].

Iha militar Indonézia nia liman tinan 1978-1983 laiha historia kona-ba nia. Iha deit história kiik-koan ida hateten katak nia sai dadur ba militar Indonézia liliu hamutuk ho matebian Mayjen Pur. Dading Kalbuadi ne’ebe maka hanesan Komadante Kodam UDAYANA iha Bali, Indonézia, Avo Xavier lorloron mak hanesan kuda atan ba Kalbuadi nia kuda iha momentu ne’eba. Dading Kalbuadi ne’ebe mak ema balun uza hela nia naran iha Timor, nia hanesan Komandante Operasaun Seroja iha tinan 1975 ne’ebe maka rezulta jornalista estranjeiro nain 5 mate iha 16 Outobru 1975 iha Balibo. Husi 1983-1999 avo Xavier muda ba Jakarta hanesan  dadur. Militar Indonezia isola nia no labele kontaktu ho ema Timor iha tempu naruk liuba. Iha Jakarta mos nia hamutuk ho ema 10 hodi tau matan ba kintal Kalbuadi nia fen nian. Iha kintal ne’e barak liu kuda aifunan orquídea (anggrek) ne’ebe maka ami tenke kuidadu diak liu fali ita nia oan ne’ebe maka sei bebe hela. Vencimento ba servisu sira ne’e semana ida hetan Rp.1.000 ($0.10 cent). 

Foufoun militar Indonezia kaer nia iha mota Dilor, Viqueque sira trata nia ho diak tanba militar sira hetan informasaun katak avo Xavier maka Prezidente Fretilin nian. Sira trata hau ho diak tanba sira iha interese politika. Ministru Negocio Estrangeiro Indonezia, Mocthar Kusuma Atmadja (1978-1988) koalia ba avo Xavier katak ita boot ba Assembleia Jeral UNO hodi deklara katak  ita boot kole ona tanba Fretilin kaer no kastigu no la-konsidera ita boot hanesan ema maibe hanesan animal. Avo dehan sira nia lian-fuan ne’e monu iha hau nia laran, hau nia laran dodok, hau atu monu tiha ba sira. Maibe ikus mai hau la-konsege depende sira nia opsaun tanba hau dehan ba ministru ne’e katak hau nia deklarasaun ba ONU dala ruma la-vale tanba hau iha imi nia liman no imi obriga hau, (audensia publika CAVR 2003). 

Durante iha Jakarta estadu Indonezia mos konvense nia hamutuk ho grupu Timor-oan sira ne’ebe maka depende Integrasaun ba tuir inkontru dala barak iha fórum AETD 1-4 (All Exclusive Timorense Dialogue) iha Englatera ho Austria husi tinan 1995-1998.  Iha fórum ne’e nia sinti triste tebes tanba labele koalia barak no dala ruma tenke haraik-an no husu desculpa maka barak liu. 

Iha tinan 2000, Governu Tranzisaun UNTAET, Avo Xavier hamoris fila-fali partido ASDT, hanesan mos prezidente Partido hodi kompete iha elisaun ba Assembleia Konstitusi. Iha elisaun ne’e Partido ASDT ne’ebe maka avo Xavier lidera hetan kadeira 6 iha assembleia Konstitusi ne’ebe mak halao knaar hodi hakerek Konstituisaun  RDTL nian. Husi Assembleia Konstitusi depois transper hanesan Parlamento Nasional iha tinan 2002 avo Xavier halao knar hanesan Vise Prezidente Parlamento Nasional. Iha elisaun prezidensial 2002 avo Xavier kandidata an kompete ho Kay Rala Xanana Gusmao, atual Primeiro Ministru RDTL. Iha elisaun prezidensial 2007 avo Xavier mos kandidata an hodi kompete ho kandidata seluk iha momento ne’eba. Iha legislatura darua nia avo Xavier hanesan mos membru deputado Parlamento Nasional ba tinan legislatura 2007-2012 no mos hanesan Prezidente Partido ASDT.

Dala ida tan elisaun prezidensial 2012-2017 nian, avo Xavier mos hakarak kandidata an ba prezidente mais avo Xavier la-konsege akompania prosesu kampana no elisaun, ikus mai mate iha loron 6 fulan Marsu 2012, loron ne’ebe iha prosesu kampana ba elisaun prezidensial nin laran. Ho avo Xavier nia mate Governu rekoinese hanesan herói nasional no deside loron 3 lutu nasional ba saudozu Proklamador Dr. Francisco Xavier do Amaral.    

Esperiencia barak ne’ebe mak avo Xavier liu hanesan dadur ba Fretilin iha ai-laran no mos  iha militar Indonézia nia liman, ita nunka rona Avo Xavier hatudu liman ba ema ruma katak ema ida ne’e ka ida ne’eba mak boot Falintil ka Fretilin iha ai-laran no selu-seluk tan. Ne’e hatudu katak Avo Xavier ema ida ke pasiensi tebes, torturas ne’ebe maka nia hetan nia la rai hodi ba ema ruma iha tempu ne’eba too mate. Atu hatutan reflesaun ba esperiencia ida ne’e, atu dehan mai ita katak, esperiencia politika liliu kona-ba terus nia hanesan prosesu luta ba libertasaun nasional hanesan historia ida. Maibe prinsipal liu maka ukun rasik-an laos too deit nia rohan iha 20 de Maiu 2002 ne’ebe mak ita restaura fila-fali independência 1975 nia, maibe iha ukun rasik-an ida ne’e oinsa maka povo sira labele tanis tan no oinsa mak bele hamaran sira nia mata wen. Razaun ne’e maka iha prosesu elisaun ba prezidensial ba datolu nia kontinua kandidata an mesmu ho situasaun saúde ne’ebe mak iha problema no ikus mai mate no la-konsege tuir prosesu elisaun prezidensial ida ne’e.

Reflesaun ikus nian katak ho Avo Xavier nia mate ita bele hanoin hikas história pasado ne’ebe maka saudozu ne’e imprenta iha prosesu luta timor nian. Iha prosesu sira ne’e buat moruk ka midar iha saudozu ne’e vida tomak rai hela mai ita hanesan história riko soin nasaun ida ne’e nian. No oinsa ita bele aprende no valoriza historia ne’e hodi hatutan ba jerasaun tuir mai.  Lisaun seluk ne’ebe mak ita aprende husi avo Xavier katak historia pasado sempre atual no mos loke ita nia hanoin kona-ba prosesu luta ne’ebe maka ita liu ona iha buat midar no buat moruk no oinsa maka ita valoriza prosesu sira hotu hodi hateke ba oin.

Partido histórico ASDT ne’ebe maka saudozu husik hela sei-iha polemika boot ida iha publiku nia let, oinsa lideransa sira iha partido, vontade politika diak hodi hadia partido ne’e ba oin. Hodi nune história avo Xavier nia no xavi ASDT nian tenke hamosu lideransa foun ne’ebe maka bele akumula militante sira nia hanoin hodi liberta povo aileba sira nia terus, kiak no mukit nia laran. Lideransa sese-deit mak sei ukun iha Partido ka Governu hodi liberta Povo Maubere no Aileba sira iha futuru hanesan mos hatutan investimento edukasaun no politika ne’ebe maka avo Xavier hamutuk ho Fretilin kuda ona iha 1974-1975 liuba. Hodi nune xavi ne’ebe maka Avo Xavier temi iha leten sei la-lakon ho Avo Xavier nia mate maibe Xavi ne’e hanesan lilin ida hodi lakan ba nafatin.

Maibe tristi ituan laos deit tanba avo Xavier nia mate deit, maibe ita hare situasaun politika ne’eba maka iha ligasaun ho partido ASDT ne’ebe maka avo Xavier rai hela rahun tuir interese privadu iha partido. Hanesan groupu Gil Aves, Bloku Proklamador no Groupu João Coreia. Groupu rua ikus ne’e liga ba elisaun presidensial ba segundo ronde fo deklasaun ba publiku katak fo votus ba Kandidatu Prezidente Francisco Guterres “Luolo”, no groupu Gil Alves nia fo votus ba Kandidatu Prezidente eis Jeneral Taur Matan Ruak.

Partido ASDT ne’ebe maka fahe ba groupu sira ne’e hanesan  hamenus no lahatene kuidado esperito fundador ASDT Saudozu Avo Xavier ne’ebe maka hakarak hametin estabilidade no pás iha rai laran, hanesan temi iha leten katak Timor-oan hotu husi loromunu-lorosae mesak hau nia oan no bee oan hotu.  Fenomena ida ne’e lideransa nasional D. r José Ramos Horta hanesan Prezidente RDTL, antes avo Xavier mate fo mandatu ba nia hodi hadia partido. Liga ba historia 1974 nia Ramos Horta mos iha direitu atu lidera partido ASDT iha futuru. Avo Xavier haktuir iha audensia publika CAVR  2003 liuba hateten katak, Dr. José Ramos Horta ho Dr. Mari Alkateri atual sekretariu jeral Partido Fretilin nian, iha dadersan ida iha kruzamento Santa Cruz nian fo surat ba avo Xavier no asina kedas iha dalan. Ho surat ne’e fo sai deklarasaun ASDT nian ba Publiku iha Acait Díli iha loron 20 fulan Maiu 1974 liuba. Mesmu ke Ramos Horta fo sai deklarasaun katak lakohi sai prezidente Partido maibe situasaun politika iha futuru bele muda buat seluk ne’ebe maka ita rasik lahatene iha tempu agora.

*Hakerek nain; eis staf CAVR, STP-CAVR, membru Moris-Dame no Frompetil, hela iha Dili

Email:helio.guiala@gmail.com