Xanana, Don Carlos Filipe X. Belo Iha Fahi Luan

Friday, February 22, 2013


                              Xanana, Don Carlos Filipe X. Belo Iha Fahi Luan


Liu husi kontaktu email, amo Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB haruka ninia historia badak ida mai hau atan konaba oinsa hasoru malu ho maun boot Xanana Gusmao iha tempu resistensia nia laran. Amo mos kestiona katak historia resistensia tenki hahu hakerek no fahe mos ba estuidante sira atu nune sira hatene historia pasadu ba resistensia hodi hametin espiritu de nasionalismu no patriotismu. Atu hartene klean liu konaba historia ne'e, bele haree e lee iha paragrafu tuir no too remata.

Iha tinan rihun ida atus sia sia nulo resin ida (1991), há’u ba halo vizita pastoral ba Paroquia Viqueque. Iha nebá  fo krisma no fo bensaun ba Kapela Uma-Tolu (Dilor-Lacluta). Serimónia nee, halao iha loron Domingo. Lorokaraik, ami fila ba Dili, liu hosi Paroquia Ossu. Tan ba tempu nebá kalan ona, Padre Sancho Amaral, Pároco de Ossu, husu ami atu kalan nee, toba iha nebá. Wainhira mai han hotu (janta), padre Sancho hakbesik-an hodi dehan:
- “Amo bele hasoru malu ho “Tamu”ida ka lae?”
Há’u husu hikas: -“Tamu ne’e sé?”
Padre simu hodi hatan: “Komandante boot Ai-laran nian, Xanana…”.
-“Xanana! Nia iha nebé?
-“Iha uma kotuk nebá.Nia to’o hori kalan, no fo lia menon, katak hakarak hasoru  malu ho Amo Bispo.
-“OK, bele…mas iha ne’e, ema barka-barak los nee…”
Padre Sancho hatan:  “Amo Bispo hein lai oitoan. Hau ba haree uluk fatin no situsaun iha liur nebá”…
Liu tiha minutu lima, padre Sancho fila ba Residência, tama ba hau iha  nia quarto, hodi dehan: “Amo bele hiit-aan mai…”
Ami sai ba liur, liu hosi dapur oin, e depois, liu ba uma kotuk…Iha nebá, iha quarto kiik no kloot ida nebé Xanan subar ba. (Ohin loron, quarto ne’e, ema uza ba fahi luhan)
Hau tama ba quarto ki’ik no kloot ne’e, hodi kaer liman ho Xanana.
Iha quarto nebá ami na’in rua mesak. Padre Sancho, iha liur, la’o ba la’o mai hodi “jaga”.
Komandante hahú ko’alia iha lian Português. “Amo Bispo kala rona notisia katak Deputados sira hosi Portugal, iha fualn Novembru, sei mai vizita Timor.
Povu Timor Loro Sa’e hein daudaun Deputados sira hosi Parlamento Português. Neé tempu diak ida, atu ita hatudu ba mundo tomak ita nia direitu. Hau sei  buka dalan atu  bele hasoru malu ho Parlamentares sira.

Buat nebé há’u hakarak ko’alia ho Bispu, bele karik, Igreja halo missa boot ida iha Catedral, atu ema barak bele assisti.
Missa ne’e bele bolu “Missa de Acção de graças”, atu agradese Maromak tan ba vizita. Ami husu Bispu atu fo autorizasaun atu missa ne’e bele selebra”...
 Atan hau hatan:
- “Senhor Comandante, Igreja iha Povu nia sorin, kompreende Povu Timor nia terus no susar. Maibé atu halo missa “de agradecimento” ba Parlamentares Portugueses, kona ba ne’e, hau tem que ko’alia uluk lai ho Amo lulik sira. Hau labele deside mesak”.
“Depopis, tuir ha’u nia hanoin, vizita nee, buat politiku ida. Missa, buat ida relizioju. Ita la bele kahor politica ho missa. Maibé, konforme hau katak sai, há’u tem que ko’alia lai ho Amo lulik sira iha Dili”. Xanana nonok deit. Tuir mai  ami koalia kona ba buat seluk.

Hafoin há’u husu, “Komandante sira, agora ne’e hela iha nebé?”- Nia hatan: “Ami iha karaik nebá”. Maibé, Xanana la fo sai naran fatin nebé nia ho niania grupu hela ba.
Tuir mai, ami despede malu tiha hau fila ba residência. Xanana hela nafatin iha quarto nebá.
Dadersan ami fila Dili. Há’u hatene deit katak, hau nia  “supir” Mau Kai tula iha kareta laran karol boot ida ho Xanana nia sasan, nebé nia lori ba entrega iha Taibessi.

Iha Lecidere, amo luik sira halibur atu ko’alia kona vizita Deputados Portugueses sira nian ba Timor. Iha reuniaun ne’e, ami hola desum rua : ida, Bispo no Conselho Presbiteral sei hakerek Surat pastoral ida ba sarani sira Timor ha laran. Rua: kona ba buat nebé Xanan husu, atu halo missa iha Catedral, ami la konkorda, tan ba ita labele kahor relijiaun ho politika; razaun seluk, tuir ami nia honoin, missa boot ne’e bele fo okaziaun atu jovens sira halo “demonstrasi”, e bele hetan reasaun maka’as hosi tentara sira.

Porto, 15 de Junho de 2011.
Dom Carlos Filipe Ximenes Belo
Share this article :

7 comments:

  1. furak maluk, ita bele hatene klean liutan istoria Timor,
    ita nia lideiransa fo a'an tebes ba nasaun doben timor, parabens luta la saugati timor ohin loron ukun rasik a'an....abc

    ReplyDelete
  2. Tebes duni, luta ida iha tempu liu bá, Maun Boot Xanana nia hela fatin mak quartu klot no fatin klot, naran katak mos para nia tur hodi hanoin planu oinsa rai liur bele hare hetan povo timor nia terus no susar.
    Xanana quando nia husu kafé forti beibeik, tanba nia hakarak hader atu estuda planu polítiko, se nia sai husi ona uma laran lao babai tanba nia sinti nia kakutak kole ona, se ita hare mak nia fuma la para entaun nia atu ezekuta ona planu nebe nia estuda hela ne...
    hau,asina hau nia naran Brigida da Silva Pinto e Cruz"BITALI"
    abraços ba ema nebe lê arquivo Istórico ida ne.

    ReplyDelete
  3. Tebes duni, luta ida iha tempu liu bá, Maun Boot Xanana nia hela fatin mak quartu klot no fatin klot, naran katak mos para nia tur hodi hanoin planu oinsa rai liur bele hare hetan povo timor nia terus no susar.
    Xanana quando nia husu kafé forti beibeik, tanba nia hakarak hader atu estuda planu polítiko, se nia sai husi ona uma laran lao babai tanba nia sinti nia kakutak kole ona, se ita hare mak nia fuma la para entaun nia atu ezekuta ona planu nebe nia estuda hela ne...
    hau,asina hau nia naran Brigida da Silva Pinto e Cruz"BITALI"
    abraços ba ema nebe lê arquivo Istórico ida ne.

    ReplyDelete
  4. Se bele karik historia hirak hanesan ne bele hakerek iha lian seluk2 tan. Liu2 iha lian portugues e ingles tamba ohin loron gerasaun foun Timor nian namakari lemorai e koalia lian oin2 dt. Atu nunee sira mos bele Lee, compreende e hatene Historia Timor Leste nian. OBRIGADO.❤����

    ReplyDelete
  5. Atan hw husu ba Nai ulun sr,,
    se bele karik hlo ou hakerek livro ida ona para gerasaun tuir mai bele hatene historia hirak ne'e.Abracos

    ReplyDelete
  6. Nudar jerasaun foun interesante tebes ba Istoria Timor lorosae nian se diak Liu Mak Ita halo advocasia Ida ba universidade Ida Sira atu ba halo tugas karik ba iha muzeum no centru Istoria Sira i MOS Sira Nia KKN nee atu habelar Liu Tan ba Joventude Sira nebe iha foho. Tamba dala barak ona mahasiswa Sira ba stajiu iha kampu halo deit Mak lixu no pinta deit MK sede suku Sira.

    ReplyDelete
  7. Estoria Amo Bispu Dom Carlos Konta ne los tamba momentu neba iha 1991, komandante Xanana Gusmão hela iha Dili uma fatin Saudozu Enfermeiru Matias Gouveia Duarte nian iha Taibesi, Padre Sancho Amaral maka tula komandante Xanana Gusmão lori ba Igreja Ossu/Viqueque atu hasoru malu ho Dom Carlos Felipe Ximenes Belo, momentu atu sai husi Dili, antes Comandante Xanana Gusmão hit an sae ba kareta ami nia matan wen monu hanoin no triste hodi dehan lao ho Maromak estoria furak,comprimentus hakoak bot husi Familia tomak ba Amo Dom Carlos Felipe Ximenes Belo hakerek husi oan mane Aduki Saudozu Enfermeiru Matias Gouveia Duarte.

    ReplyDelete

Blog Hametin Ita Nia Kultura
 
 
Support : Culture Of East Timor | Viegas Fo'o Template | Blog Hametin Kultura
Copyright © 2012. Kultura Timor - Leste - All Rights Reserved
Template Created by Viegas Fo'o | Blog Hametin Kultura Viegas Fo'o